galois

 Galois Evariste [galua ewarist], ur. 1811, zm. 1832, matematyk franc., twórca nowoczesnej teorii równań algebraicznych oraz teorii grup. Galois zainteresował się matematyką w szkole do tego stopnia, że inne przedmioty stały się dla niego zupełnie nieciekawe. Jeden z nauczycieli powiedział: "był on szalonym demonem matematyki". Samodzielnie przestudiował prace matematyka franc. J.L. de Lagrange'a, szwajc. matematyka i fizyka L. Eulera, matematyka niem. C.F. Gaussa oraz matematyka norw. N.H. Abela, którego szczególnie cenił.
         Mimo nieprzeciętnej znajomości matematyki Galois dwukrotnie nie zdał egzaminu do paryskiej Ecole Polytechnique - ówczesnego matematycznego centrum Europy. Republikańskie i liberalne przekonania polityczne, w których obronie występował, były powodem jego dwukrotnego uwięzienia. Uważał, że również matematykę należy uwolnić od ciasnych i konserwatywnych koncepcji. Jego Idee matematyczne były szokujące dla członków franc. Akademii Nauk; dwukrotnie przedstawiane członkom Akademii prace G. zostały odrzucone jako niezrozumiałe. Matematyczna spuścizna G. mieści się na sześćdziesięciu niedużych stronicach druku. Wielu swoich myśli nie zdążył wyjaśnić, wiele zagadnień zaledwie naszkicował, komentując je na marginesie słowami: "nie mam czasu".
        Wszystkie koncepcje matematyczne G. zostały początkowo zapomniane. Opublikowano je dopiero w 14 lat po jego śmierci, na podstawie swego rodzaju testamentu naukowego, jakim był list napisany przez G. w nocy przed pojedynkiem, w którym zginął. W liście tym, adresowanym do przyjaciela, matematyka franc. A. Chevaliera, opisał G. swoje najważniejsze dokonania matematyczne i wyraził prośbę o przedstawienie tych wyników Gaussowi lub matematykowi niem. C.G.J. Jacobiemu w celu wydania przez nich sądu "nie o ich prawdziwości [wyników], lecz o ich ważności". Idee G. dotyczyły gł. rozwiązywania równań algebraicznych. G. przyporządkował każdemu równaniu algebraicznemu grupę permutacji, która wskazywała gł. własności równania, szczególnie to, czy równanie da się rozwiązać przez pierwiastniki. Podał warunki konieczne i dostateczne istnienia takiego rozwiązania, a także udowodnił twierdzenie, że ogólne równanie algebraiczne stopnia wyższego niż czwarty nie daje się rozwiązać przez pierwiastniki. Galois wprowadził do algebry wiele nowych, ważnych pojęć, jak pojęcie grupy, podgrupy, ciała. Idee zawarte w pracach G. przeobraziły algebrę i powiązały jej problemy z innymi działami matematyki. O życiu G. napisano książkę beletrystyczną (L. Infeid Wybrańcy bogów).