kartezjusz

Kartezjusz Rene Descartes, Renatus Cartesius, urodzony 1596, zmarł 1650, francuski matematyk i filozof, jeden z najwybitniejszych uczonych XVII w., uważany za prekursora nowożytnej kultury umysłowej. Kartezjusz zajmował się też optyką, chemią, mechaniką, anatomią, embriologią, medycyną, astronomią i meteorologią. Wywarł wielki wpływ na filozofię i naukę następnych stuleci. Studiował prawo i medycynę. W 1618 zaciągnął się do armii holenderskiej. W 1625 powrócił do Francji i skierował swe zainteresowania ku naukom matematycznym i fizycznym.
         Należał do koła badaczy przyrody skupionych wokół francuskiego matematyka i filozofa M. Mersenne'a, propagatora nauki opartej na ilościowym opisie zjawisk i doświadczalnym badaniu praw przyrody. W 1628 K. wyjechał do Holandii, gdzie napisał swe gł. dzieła. W 1649 przyjął zaproszenie królowej szwedz. Krystyny, która chciała pod jego kierunkiem studiować filozofię i skorzystać z jego rad przy organizowaniu szwedz. akademii nauk. Zmarł w Sztokholmie. Modelem wszelkiej nauki była dla K. matematyka. Sądził, że jasność i precyzję wnioskowania matematycznego należy wprowadzać do innych dziedzin wiedzy oraz do rozważań filozoficznych i w ten sposób budować racjonalistyczny obraz świata. Opierając się na wzorach rozumowań matematyki, K. usiłował sformułować niezawodną i uniwersalną metodę myślenia.
        Poddawał w wątpliwość wiarygodność danych zmysłowych i za jedyny pewny fakt przyjął fakt myślenia, co ujął w słynną łac. formułę: "cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Dzieło K. Rozprawa o metodzie (Discours de la methode, 1637), w którym zawarł wyniki swoich badań przyrodniczych, wywołało sensację i zyskało mu sławę w całej Europie. Dołączony do Rozprawy... traktat La geometrie (Geometria) zawierał opis zastosowania metody Kartezjusza w geometrii.
         Kartezjusz sądził, że geometrii brak ogólnej metody postępowania, a algebra bez właściwego powiązania z geometrią jest trudno zrozumiała intuicyjnie. Idee K. nie były całkiem nowe. Algebrę w geometrii stosowali Arabowie oraz matematycy franc., jak F. Viete czy P. de Fermat. Idea K. została jednak wyraźnie sformułowana, a traktat zawiera oryginalny pomysł nadania każdemu punktowi na płaszczyźnie nazwy przez przypisanie mu dwóch liczb. Obecnie przyjmuje się, że liczby te są równe z dokładnością do znaku odległościom od dwóch wzajemnie prostopadłych prostych, ale K. rozpatrywał tylko jedną prostą z wybranym punktem O. Dzięki temu krzywe można było opisywać równaniami spełnionymi przez liczby przypisane punktom krzywych. Wprowadzona przez K. metoda miała wielkie znaczenie dla rozwoju matematyki.
        Rozwój idei K. doprowadził do powstania geometrii analitycznej, a badania własności geometrycznych krzywych metodami algebraicznymi - do powstania rachunku różniczkowego i całkowego, a następnie geometrii różniczkowej. Pod wpływem K. i z jego udziałem ustalała się współczesna symbolika matematyczna. K. po raz pierwszy wprowadził termin "funkcja", a także nazwę "liczby urojone". Zapoczątkował też badania wielu problemów teorii równań algebraicznych. Szukał ogólnej metody rozwiązywania dowolnego równania algebraicznego; sformułował przy tym twierdzenie znane obecnie pod nazwą twierdzenia Bezout oraz (w sposób bardzo niejasny) twierdzenie o liczbie rzeczywistych i zespolonych pierwiastków równania algebraicznego - tzw. zasadnicze twierdzenie algebry, udowodnione następnie przez matematyka niem. C.F. Gaussa. K. podał również prosty sposób oszacowania liczby dodatnich i ujemnych pierwiastków równania algebraicznego, tzw. regułę znaków Kartezjusza; znalazł graficzny sposób rozwiązania równania algebraicznego trzeciego stopnia, jak również nowy sposób rozwiązania równania czwartego stopnia. K. był jednym z prekursorów fizyki klasycznej.
        Sformułował zasadę zachowania pędu oraz tzw. teorię wirów, wg której materia wszechświata znajduje się w ciągłym ruchu wywołującym wiry wypełniającego wszechświat eteru; opisał model Układu Słonecznego, w którego centrum znajduje się Słońce, a planety, podobnie jak korki na wodzie, utrzymują się na swoich kołowych orbitach, powstałych w wyniku mechanicznego oddziaływania wirów eteru. Kartezjusz zajmował się również eksperymentami optycznymi; sformułował prawo załamania i odbicia światła.